Actiehelden en de Amerikaanse president

Het archetype actieheld is er één die tot volle wasdom kwam in een periode van een tanend zelfbeeld van de VS. Het waren helden die, ondanks dat ze mens waren, haast bovennatuurlijke kracht hadden zoals we die kennen van superhelden. Met James Bond in de jaren 60 en de Dirty Harry-reeks in de jaren 70 werd weliswaar de mal gemaakt waarmee het actiegenre werd gedefinieerd. Maar, de actieheld zoals we die vandaag de dag kennen werd gevormd in de jaren 80. Na de verloren Vietnamoorlog en het watje Jimmy Carter, was de boze blanke en mannelijke Amerikaan toe aan een verse dosis mannelijkheid. Waar hebben we die typering eerder gehoord?

'Hij hield geen mensen in de houdgreep en hield niet van dreigen of berispen. [...] Eigenlijk hebben we al een vrouwelijke president gehad.' Schreef de The Wall Street Journal in 1984 over president Carter. Met andere woorden, Carter was niet mans genoeg om een supermacht te leiden, laat staan één in een identiteitscrisis na een verloren oorlog in Vietnam. Daar bracht Ronald Reagan verandering in. Reagan profiteerde van het feit dat sommige Wall Street kapitalisten niet zo lang daarvoor in de jaren 70 waren begonnen met het opkopen van Amerikaanse filmproducenten als Warner Brothers, MGM en Twentieth Century Fox. Onder leiding van deze nieuwe eigenaren werden verlieslijdende onderdelen van de studio’s wegbezuinigd en kwam de nadruk van Hollywood te liggen op het produceren van blockbusters en hun winstgevende sequels. Het was een interessante mix: een charmante oud-acteur als president en een club studio-eigenaren die door enkele handige fiscale voordelen konden profiteren van Reagans nieuwe economische beleid. Nergens kwamen de belangen van het Witte Huis en Hollywood zo dicht bij elkaar als in de Reagan-jaren. Het bleek het begin van een periode waarin Hollywood een nieuw soort actieheld ontwikkelde, namelijk één die boven alles wist te winnen.

In de jaren 80 werd een nieuwe nationale identiteit gesmeed in de arena van de populaire cultuur. Die identiteit werd opgehangen aan actiehelden die buitenproportioneel gespierd waren en met een kort vocabulaire behept. Deze actieheld kon in zijn eentje makkelijk een vijandig leger plat leggen en versterkte daarmee het beeld van een onoverwinnelijk Amerika. Het was nota bene de president zelf die in 1985 na de vrijlating van 39 gegijzelde Amerikanen in Libanon zei dat hij nu wist wat hij de volgende keer moest doen. Want, zo zei hij, 'ik heb gisteren naar Rambo gekeken'.

En naast Rambo waren er anderen die in hun eentje konden winnen en expliciet hun spieren lieten pronken. Denk bijvoorbeld aan Bruce Willis in Die Hard, Arnold Schwarzenegger in Commando, en nogmaals Stallone in de Rocky films. Waar Rocky Balboa in de jaren 70 begon als slechte bokser uit een achterbuurt in deel I, draait hij in Rocky IV het communisme eigenhandig de nek om in gevecht met Ivan Drago. In de boksarena vol Sovjets in Moskou gebeurt het ondenkbare: men keert zich tegen hun landgenoot en gaat juichen voor de Amerikaan. Na de dopingspuitende Rus uiteindelijk tot moes te hebben geslagen is iedere Rus door het dolle heen terwijl Rocky met de star spangled banner staat te wapperen. Wie deel I en IV naast elkaar legt ziet bovendien dat Stallone in Rocky IV een absurde spierbundel is geworden. De nadruk ligt op het gespierde en glanzende mannelijke lichaam.

Kenmerkend voor de actiehelden in de jaren 80 is de simplistische wereld waarin ze acteren. Er is goed en er is kwaad. Het kwaad wordt vernietigd, het goede wint. Reagans definitie van goed (het vrije westen) en het kwaad (de Sovjet-Unie) was hier complementair aan. Na het einde van de Koude Oorlog en Reagans termijn verdwenen deze testosteronbommen naar de achtergrond. Onder Bush senior en Clinton maakten we kennis met meer elegante en beweeglijke actiehelden als Ethan Hunt in Mission: Impossible. Aan het begin van de millenniumwisseling was er Jason Bourne in de gelijknamige filmreeks. Zij functioneren in een complexer narratief en hebben bovendien geen aartsvijand meer die al het kwaad omvat om tegen te vechten. Zo draait Richard Kimble op voor de moord op zijn vrouw in het kassucces The Fugitive. In werkelijkheid is het een complot opgezet door een lobby voor een medicijn waar dokter Kimble negatief over oordeelde. Of Robert Dean in Enemy of the State, die vecht tegen een corrupte staat in de vorm van een hooggeplaatste staatsagent die er alles aandoet een invloedrijke anti-terreurwet in te voeren.

Natuurlijk, Stallone, Schwarzenegger, Willis, ze blijven allemaal acteren in rollen waar ze ooit voor uit het graniet waren gebeiteld of nemen dit type held zelfs op de hak. Zo parodieert Schwarzenegger zichzelf en de archetypische actieheld in The Last Action Hero. In Kindergarten Cop wordt de 80's-actieheld zelfs gedomesticeerd als Schwarzenegger undercover komt te werken in een kleuterklas. Opmerkelijk genoeg keerden enkele geijkte actiehelden uit de jaren 80 terug ten tijde van ‘the war on terror’, ontketend door George W. Bush na de aanslagen van 9/11. John Rambo, Rocky Balboa, John McClane: ze kregen de kans opnieuw te schitteren in een nieuw deel van hun filmreeksen. En hoewel de titels een breuk met de chronologie van de films betekenden (Rocky Balboa, Live Free or Die Hard en Rambo) knalden en sloegen ze zich allemaal weer met succes naar de overwinning. En, als we Donald Trump moeten geloven is Amerika ook nu weer nodig toe aan succes.

Ook Trump, media-persoonlijkheid pur sang, voerde een campagne die draaide om winnen. Trump wint namelijk altijd. In het echte leven en op televisie. Het onderwerp is zo belangrijk dat het de boventoon voerde in zijn inauguratiespeech. 'Amerika gaat weer winnen, winnen zoals het nog nooit gedaan heeft'. Gevraagd naar zijn favoriete films in een interview uit 1997 antwoord Trump: Bloodsport, een klassieker met Jean-Claude van Damme. 'Een ongelooflijke, fantastische film', aldus Trump. In december 2015 was het 'die ene met Harrison Ford in het vliegtuig.' Air Force One dus. De reden: 'Hij kwam op voor Amerika'. De retoriek is kinderlijk simpel. Trump wint altijd, dus nu hij president is wint Amerika ook. En het is nodig. Want, nog geen maand na zijn inauguratie, riep Trump dat hij een chaos geërfd heeft van zijn voorganger, Barack Obama.

Er lopen wat dat betreft duidelijke parallellen tussen Trump en Reagan. Beiden hebben een achtergrond in entertainment, dragen een minder gematigd imago uit dan hun voorgangers en wat Reagan zelf niet expliciet hoefde te benoemen over zijn voorganger doet Trump wel graag persoonlijk: ‘Ik erfde een chaos.’ En hoewel de befaamde helden van 30 jaar terug bijna bejaard zijn, staan er nieuwe actiehelden op. Een benadering van die spierbundels is Dwayne ‘the Rock’ Johnson, bekend van o.a. The Fast and the Furious-films, die qua leeftijd nog een paar jaar mee kan. Actiehelden vechten bovendien geregeld tegen het gevaar dat ons nu allemaal in de greep houdt: het terrorisme. Zo redt Channing Tatum in White House Down de president van Amerika van gevaarlijke paramilitairen. Gerard Butler doet in Olympus has Fallen hetzelfde met een groep Noord-Koreaanse terroristen en herhaalt het een paar jaar later in Londen has Fallen tegen islamitische terroristen. Butler is op het moment zelfs bezig met Angel has Fallen, waarin ditmaal terroristen Air Force One aanvallen. Dat moet wel een regelrechte hit worden bij Trump. Ook wordt er druk gespeculeerd over de nieuwe Die Hard (bevestigd) en Rambo (geruchten), beiden waarschijnlijk zonder de oude helden.

Dat Trump zich bewust is van het kassucces van Hollywoods actiehelden uit de jaren 80 is overigens niet ondenkbaar. In december 2016 verschenen er berichten dat de president niemand minder dan Sylvester Stallone wilde hebben als voorzitter van de NEA (National Endowment for the Arts): een door de staat gefinancierde organisatie die kunstprojecten steunt. En hoewel Stallone de functie weigerde, heeft Trump nog genoeg te kiezen. Wanneer de actiehelden van weleer klaar zijn met hun afscheidstour in The Expendables-reeks is er vast één te porren die Amerika weer ouderwets laat winnen.