Utøya 22. Juli: real-time reconstructie van Noors eilanddrama

Erik Poppe’s film Utøya 22. Juli is de eerste speelfilm over de terroristische aanval die inmiddels bijna zeven jaar geleden, op 22 juli 2011 plaatsvond op het jeugdzomerkamp op het eiland Utøya aan de Noorse kust. Bij de aanslag verloren 69 jonge mensen het leven, ruim 200 raakten gewond. De film, die zich afspeelt in real time, volgt een 18-jarig meisje en haar vrienden in hun poging om te overleven, vanaf de eerste kogel tot de laatste – 72 minuten later. Het is geen prettige film, geen mooie film, geen film waar je naar toe gaat om aan de werkelijkheid te ontsnappen: dit wás de werkelijkheid, de gereconstrueerde werkelijkheid, angstaanjagend echt.

De film begint met archiefbeelden van de bomaanslag in Oslo die voorafging aan de schietpartij op Utøya. 3:32 pm staat in beeld, als een gigantische explosie plaatsvindt in het zakencentrum van Oslo. Vervolgens snijdt de film naar het eiland, waar we een meisje in de camera zien kijken en horen praten. Maar haar woorden ‘je kunt het niet geloven als je er niet bij was,’ zijn niet in retrospect. Dit is Kaya, de hoofdpersoon. Ze praat tegen haar moeder aan de telefoon. Op het zomerkamp horen de jongeren via hun telefoon wat er is gebeurd in Oslo en praten er met elkaar over. Kaya is geschokt, maar is vooral bezig met haar jongere zusje, die gewoon is gaan zwemmen, terwijl het nieuws binnenkomt. Respectloos vindt Kaya dat. Het is een beetje een sombere dag. De kampeerders dragen dikke truien en regenjassen en zijn zo te zien al een paar dagen op het eiland. Moe, maar gemotiveerd: het zomerkamp op Utøya is het jaarlijkse jeugdkamp van de Socialische Partij en trekt voornamelijk politiek geëngageerde jongeren.

Na ongeveer 15 minuten, in beeld is inmiddels een digitale tijdcode te zien geweest, die 17:00 uur PM toont, beginnen er opeens mensen te rennen en hoor je een soort gedempt geplof, alsof er eenden uit de lucht worden geschoten. Vanaf dat moment begint de chaos, die wij volgen met en door de ogen van Kaya: het niet weten wat er aan de hand is, of dit echt schoten zijn (‘Het kan ook een oefening zijn,’ zegt een van Kaya’s vrienden, ‘om te kijken hoe we met paniek omgaan.’) En niet weten wíe er schiet (‘ze zeggen de politie’: de schutter, Anders Breivik, was gekleed in een blauw uniform, in een klein bootje aan land gekomen, openlijk zijn wapens dragend. Hij legde uit dat hij kwam om de kampeerders te beschermen, om vervolgens het vuur te openen). Maar dat zien we niet, weten we niet, horen we niet. De kijker wordt in de rol van de jongeren geplaatst, die geen enkel idee hebben. Dat maakt de film een bijna ondraaglijke ervaring. Je rent met ze mee, je schuilt achter een heuveltje amper hoger dan 70 centimeter, of een dennenboom met een omtrek van een koektrommel. Ondertussen weet niemand welke kant op te gaan, waar het schieten vandaan komt. Moeten ze achter de rennende anderen aan? Of juist in tegengestelde richting gaan?

Hoofdrolspeelster en regisseur

Kaya laat haar groepje al snel achter. Ze wil, nee ze moet van zichzelf haar jongere zusje vinden. Terug naar de tenten. Waar is ze? Er lijkt geen einde aan het schieten te komen. In het dagelijks leven zijn 72 minuten voorbij in een vloek en een zucht, maar hier was – en in de film is – elke seconde er een.

Regisseur Poppe (Oslo, 1960), laat exact het aantal afgevuurde kogels horen. Zijn film is gebaseerd op uitvoerige research en gesprekken met meer dan twintig overlevenden. Daaruit zijn de ‘fictieve’ personages van Kaya, haar zus en haar vrienden ontstaan. Maar ook het ernstig gewonde meisje dat Kaya in haar vlucht tegenkomt en het jongetje in zijn kanariegele regenjas tegen wie ze zegt dat hij naar het water moet gaan.

Poppe zegt in interviews dat hij het verhaal vanuit de slachtoffers wilde vertellen. Vooral omdat er in de media en in documentaires die tot dusver zijn gemaakt, al zoveel aandacht is voor de dader. Opgenomen in één take, verliest de camera de hoofdpersoon geen seconde uit het oog. Kaya, formidabel gespeeld door Andrea Berntzen, is een, net als de andere personages, ongeschoold actrice. Er werd niet gefilmd op Utøya zelf, om ethische redenen werd een eiland in de buurt gekozen, met dezelfde vorm: een rotsachtige omtrek die oprijst uit het meer, waar het water, ook in de zomer, meestal niet warmer wordt dan een graden of 15. De kinderen zaten als ratten in de val. Overlevenden die de film hebben gezien – niet iedereen, want niet iedereen is er klaar voor – vinden het een ‘eerlijk en waarachtige film.’ En dat was precies wat Poppe beoogde: een film voor slachtoffers en de overlevenden. De belangrijkste film van 2018.