Tatort volgens Jeroen Wollaars

Stipt om 20:00 uur gaat het geluid aan en klinkt de gong. ‘Hier ist das Erste Deutsche Fernsehen, mit der Tagesschau’. Terwijl de camera langzaam inzoomt op de presentator – type onberispelijke man, onberispelijk pak, onberispelijke uitspraak – vallen de gesprekken in de Volksbar op de Rosa-Luxemburg-Straße in Berlijn langzaam stil. Niet dat de mensen die hier komen – type jong, hip, liever gin-tonic dan bier – veel zin hebben in het Duitse tv-journaal ‘maar het is net als vroeger, als het nieuws begint, hou je je mond,’ zegt Ramona (25). Ze zit met haar vriendin Isabel (27) en ongeveer vijftig anderen in een halve cirkel rond het gigantische scherm waarop het zo allemaal gaat gebeuren. Dat waar ze wél voor gekomen zijn: de Kultkrimi Tatort. Zodra die begint, is het echt stil. De komende anderhalf uur is het verboden mensen te bellen,’ zegt Isabel.
Alleen Berlijn kent al zestig ‘Tatort Kneipen’ voor vooral de jongere fans. Maar de meeste Duitsers kijken nog steeds thuis. Al 40 jaar is Tatort hét succesverhaal van de Duitse publieke omroep: gemiddeld kijken negen miljoen mensen naar de ongeveer 35 afleveringen die per jaar worden gemaakt. Met uitschieters naar 13,6 miljoen, vroeger zelfs meer dan 25 miljoen. Ook de Amerikanen valt het op: de website Pornhub liet in maart weten dat ze elke zondag tussen 20:15 en 20:45 het verkeer vanuit Duitsland zien instorten. En zelfs het oerdegelijke Duitse CBS (Statista) houdt zich er mee bezig: met het aantal lijken in 2015 (111, 40 minder dan het voorgaande jaar), de populairste stad (München) en de populairste commissarissen (het duo Thiel en Boerne uit Münster).
Het begon allemaal op 29 november 1970. De tweede publieke omroep ZDF zond in die tijd een populaire krimi uit. Bij de WDR, onderdeel van de ARD, speelde de directie al langer met de gedachte ook zoiets te doen. Maar alleen als de andere omroepen ook mee zouden doen. Lang gebeurde er niets want de Duitse publieke omroep is tot op de dag van vandaag een log instituut. Tot de directie ineens besloot dat het binnen twee maanden moest gebeuren. ‘Das schaffen wir nicht,’ zeiden de omroepen, maar er bleek een oplossing. De NDR had een tv-film klaarliggen, waar snel een leader voor werd gemonteerd. En zo was Tatort - Taxi nach Leipzig de eerste. En tot op de dag van vandaag is dat principe van regionaal samenwerken gebleven. Onderdeel van het succesverhaal is namelijk dat Tatort niet één serie is. De verschillende Duitse regionale omroepen, grofgezegd hebben ze er één per deelstaat, rouleren bij het maken. En sommige rijke omroepen maken er zelfs meerdere, zoals de WDR die afleveringen maakt in Keulen, Dortmund en Münster. En zo krijgt de kijker dus elke keer een andere regio voorgeschoteld, met andere regionale eigenaardigheden en vooral met andere politiemannen (en een politievrouw) die meestal in één, soms in twee afleveringen een zaak proberen op te lossen.
Vanavond is München aan de beurt en in de Volksbar weten ze dat. ‘Ja, je kijkt wel even van tevoren welke commissarissen het zijn,’ zegt Isabel. ‘En deze vind ik sympathiek.’ Dan draait ze zich om. Blauwe ogen komen boven in beeld, onder in beeld, midden in beeld. Een vizier wordt om een oog getekend, het beeld flitst blauw-wit. Als de leader niet al 46 jaar hetzelfde zou zijn zou je denken dat iemand een parodie op jaren 70-televisie zou maken.
Maar wat volgt, is niet oubollig. Tatort is al die jaren een spiegel van de Duitse samenleving. Het gaat al die bijna 1000 afleveringen vrijwel altijd over maatschappelijke thema’s. Over het Duitsland van vandaag. Vluchtelingen, prostitutie, zinloos geweld. Of de inzet van het Duitse leger in Afghanistan: Tatort zegt iets over de stand van het land. Ook de hoofdrolspelers passen in hun tijd. De bekende Horst Schimanski (gespeeld door de onlangs overleden Götz George) bracht de ruige jaren 80 de Duitse huiskamers in. Met sexappeal, leren jackies, en om de zoveel zinnen een welgemeend ‘Scheiße!’. Regelmatig worden de onderwerpen van de grote politieke zondagavondtalkshows afgestemd op de krimi en praten experts erover na. Het is groepstherapie voor een land dat niet altijd het hart op de tong draagt. Tatort brengt ook geborgenheid in een steeds verder individualiserende samenleving – concludeerden onderzoekers die twee jaar geleden 500 afleveringen analyseerden. En dan is het ook nog eens goed gemaakt. Kosten noch moeite worden gespaard: Tatort is een instituut van de Duitse filmcultuur. Een aflevering kost minstens 1,6 miljoen euro. Vergelijk dat eens met Nederlands tv-drama als Penoza, dat per aflevering 240.000 euro kost. Een bevriende cameraman heeft vlak na zijn studententijd weleens rondgelopen op de set. Hij is er nog altijd stil van: de middelen, de mogelijkheden. ‘In Nederland is dat ongekend.’ En de beste acteurs werken eraan mee, de beste regisseurs, vaak ook jong talent dat zich binnen de strenge kaders van het format juist kan uitleven en nieuwe vormen kan zoeken. De beste Tatort die ik zag, was een mengeling tussen een Tarantino-film en een toneelstuk van Dürenmatt.
‘Je weet nooit wat je krijgt,’ zegt Peter (40). Hij bestelt een heel specifieke gin voor in z’n gin-tonic. Juist daarom zijn hij en zijn vriendin hier in de Volksbar. ‘We kijken hier al vijf jaar elke aflevering. Soms is het heel rechtlijnig. Soms is het bijna onnavolgbaar intellectueel.’ Anne (36): ‘Je hebt in elk geval altijd iets om over na te praten.’
Net als vanavond. Het gaat over waarheid: en over de vraag wat dat eigenlijk is? En is het inderdaad het grootste goed? Vlak na de zelfmoord van de hoofdverdachte zien we hoe commissaris Ivo Batic een Japanse toeriste geruststelt. ‘De moordenaar is dood, je kan terug naar huis.’ Het is een leugen om bestwil.
Maar: wacht even. Een verdachte die zelfmoord pleegt nog voor de politie hem kan verhoren? Doet dat niet denken aan de Syriër Jaber al-Bakr die van plan was een aanslag te plegen en zich nog voor de eerste serieuze verhoren in z’n cel ophing?
Die spiegel is nooit ver weg. Ook niet in de duizendste aflevering. Opnieuw gaat het over een taxi, net als in de eerste. En opnieuw gaat die ‘nach Leipzig’. Alleen wordt hij nu bestuurd door een militair met PTSS. Een nieuwe ziekte in een land dat vanwege het verleden lang niet meedeed aan buitenlandse militaire missies.
En dat is Tatort. Nog voordat het onderwerp breed wordt uitgemeten in de media, gaat het erover in een krimi. En heeft op 14 november heel Duitsland het erover.

Jeroen Wollaars is NOS-correspondent in Berlijn