Speak No Evil: de horror van beleefdheid

De Deense regisseur en acteur Christian Tafdrup ( A Horrible Woman ) heeft een loeispannende sociale horrorfilm afgeleverd, met een glansrol voor de verschrikkelijk goede Fedja van Huêt, die toch heel wat Shakespeareaanse hufters heeft gespeeld maar hier de ergste klootzak (hopelijk) uit zijn carrière neerzet. Patrick heet hij, en na afloop hoop je als kijker dat Patrick voor eeuwig mag branden in de hel.

De inspiratie voor de film is een gebeurtenis uit het leven van regisseur Tafdrup zelf, die het uitgangspunt van het script werd maar dan afgrijselijk uitvergroot. Tafdrup was ooit op vakantie in Italië met zijn familie en zij ontmoetten aldaar een andere vakantie-vierende familie. Het klikte en Tafdrup en de zijnen werden een half jaar later uitgenodigd om een paar dagen te komen logeren bij het andere gezin. Het werd een nachtmerrie: de ooit zo vriendelijke mensen bleken ineens afschuwelijk gezelschap. Drie dagen lang hield Tafdrup een beleefde façade op om de lieve vrede te bewaren. Het duurt maar drie dagen, even doorbijten, dacht hij. Maar na afloop voelde het alsof hij zichzelf had aangerand door die mensen nooit de waarheid te zeggen - namelijk dat het eersteklas hufters waren - en niet onmiddellijk naar huis te gaan.

In Speak No Evil ontmoeten we het Deense stel Bjørn en Louise en hun dochtertje Agnes. In Toscane leren ze het Nederlandse stel Patrick en Karin en hun zoontje Abel kennen. Karin wordt zeer vilein gespeeld door Karina Smulders ( Keizersvrouwen ), die je in de loop van de film ook wilt villen en die zich als de stille echtgenote wat op de achtergrond houdt maar intussen misschien nog wel enger is dan haar man. Patrick is een ongelofelijk passief-agressieve én gewoon agressieve narcist én een vertederende charmeur. Van Huêt is fenomenaal creepy en laat met minimale middelen - een oogopslag hier en een wenkbrauw daar - de net onder de oppervlakte liggende gewelddadigheid en ongrijpbare socio-pathologie van deze man zien, terwijl Patrick het Deense stel inpakt en ze enige maanden na de vakantie uitnodigt voor een paar dagen Nederland. Aldaar ontrolt zich een soort omgekeerde ‘home invasion’-thriller, waarbij niet, zoals in bijvoorbeeld Mother! , de gasten een steeds ergere inbreuk maken op alle sociale normen, maar juist de gastheren.

Met een hele normale en minimale setting - de stellen drinken ’s avonds wijn, gaan uit eten, maken wandelingetjes naar de speeltuin, kortom alle kleine dingen die je samen doet als je voor de gezelligheid bij andere mensen logeert - bouwen de acteurs en de regisseur langzaam een steeds naardere sfeer op die het Deense stel zo goed mogelijk probeert weg te lachen. Ze proberen de situatie ten koste van alles - vooral van zichzelf - te redden. Als ze uiteindelijk niet anders kunnen dan ontploffen, maken Patrick en Karin gebruik van de alleroudste truc die de ware hufter achter de hand heeft, namelijk uiterst verbaasd doen en verongelijkt: natúúrlijk bedoelden ze het niet zo, en wat erg dat jullie zo over ons denken, we hebben ons zo uitgesloofd en dan dít ?! Ze maken misbruik van het sociale contract dat normale mensen hebben om zich een beetje in te houden en elkaar te respecteren. Het werkt: Bjørn en Louise gedragen zich vervolgens alsof zíj́ zich asociaal hebben gedragen en gaan met goede moed door. Als kijker verlies je door deze mislukte poging tot verzet zelf alle moed en ga je de Denen eigenlijk ook haten, op een bepaalde manier.

In de laatste vijftig minuten van de film voert Tafdrup de spanning en de dreiging van geweld zo hoog op dat je de regisseur eigenlijk ook gaat haten; op een gegeven moment is werkelijk alles aan Speak No Evil verschrikkelijk, vergelijkbaar met het ergste werk van de shock-regisseur Michael Haneke ( Benny’s Video , Funny Games ). In een directors statement geeft Tafdrup aan dat hij een bewust afschuwelijke film heeft willen maken (gelukt) die we ook moeten zien als een sociale satire (afhankelijk van je stemming een tikje veel gevraagd). En dat hij de tot perverse proporties geperfectioneerde westerse beleefdheid, onze neiging om tot het uiterste meegaand en beleefd en netjes te zijn, heeft willen blootleggen. Patrick vat de hele film en de aanklacht van Tafdrup tegen onze houding in één korte en trefzekere zin samen als Bjørn hem in uiterste wanhoop vraagt: ‘Waaróm doen jullie dit ons áán!?’ Patrick: ‘Omdat jullie het toelaten.’

Speak No Evil is in de kern een steengoede film met hele goede acteurs, maar is zo gemeen en afmattend dat zich een paradox voordoet: het absurde van Speak No Evil is dat je je als kijker als de aftiteling loopt, na een bijna oud-testamentische climax die gewoon te ver ging, verbijsterd afvraagt waarom je in hemelsnaam zo beleefd bent geweest om Tafdrups aanval op je geestelijk welbevinden tot het eind toe over je heen te laten walsen, in plaats van gewoon op te staan en de bioscoopzaal te verlaten. Briljante ironie, die ongetwijfeld de bedoeling van de regisseur is geweest.

Het punt van de film - we zijn veel te gepolijst en beleefd geworden - is gemaakt en begrepen. Je vraagt je na afloop in ernst af hoe je je moet wapenen tegen de Patricks en Karins van deze wereld. En het recht van de regisseur om ons te shockeren en te  verontrusten wordt niet betwist. En het is knap en aangrijpend allemaal. Maar neem in vredesnaam je date niet mee naar deze film.

Speak No Evil draait vanaf 21 juli in de bioscoop