Profiel: het experimentele cabaret van Micha Wertheim

Een kleine bloemlezing uit de publieksrecensies op theatersite 1erang.nl van Micha Wertheims voorstelling Ergens anders: ‘Erg triest! Halverwege liepen er al veel mensen weg.’ ‘Duurde tien keer te lang en was gewoon waardeloos.’ ‘Een grotere minachting voor het publiek is niet mogelijk.’ ‘Hoe naai je je publiek? Voor ons nooit meer Micha Wertheim.’ ‘Zelden heb ik me zo belazerd gevoeld!’ ‘In plaats van een leuke avond was het een avond vol ergernis.’ ‘Mislukt experiment! Één ster is nog te veel.’
Zo dadelijk meer over de positieve reacties (want die waren er zeker óók), maar eerst toch even over de woede die cabaretier Micha Wertheim (45) in het najaar van 2016 losmaakte met zijn voorstelling Ergens anders, het eerste deel van een ‘experimenteel tweeluik’. In Ergens anders presteerde Wertheim het om als eerste cabaretier in de Nederlandse theatergeschiedenis de hele voorstelling lang niet op het toneel te verschijnen – zélfs niet om applaus te halen. Wertheim was op de avond zelf letterlijk ‘ergens anders’: bij de try-outs hield hij zich nog schuil in de catacomben van het theater, maar verderop in de tournee was hij ook weleens een paar dagen in Londen of bij een première van een collega.
Het publiek van Wertheim zat ondertussen anderhalf uur lang te kijken naar een oude stereotoren waaruit eerst een aflevering van het Radio 1-cultuurprogramma Kunststof met Jellie Brouwer en gast Micha Wertheim te horen was. Vervolgens luisterde men naar een schattig wit robotje dat zijn tragikomische levensverhaal vertelde en keek men naar een printer waar opdrachten uit rolden, die moesten worden uitgevoerd door mensen uit het publiek.
Dankzij de handelingen van het publiek vormde zich zo een verhaal over Micha die via opnamen op cassettebandjes en langspeelplaten vertelde hoe hij een glassplinter in zijn oog kreeg en daarmee naar het ziekenhuis moest. Het verhaal van het tranende oog ging uiteindelijk over ontroering, en eindigde met het beeld van Micha die zijn auto stilzet langs de snelweg om huilend naar een audioboek te luisteren – een tafereel dat door een toeschouwer ter plekke werd nagebouwd op miniatuurformaat.
De voorstelling werd afgesloten met het traditionele tegelmoment uit radio Kunststof, waarbij de gast een levenswijsheid op een tegel moet schrijven. Wertheim heeft twee spreuken paraat: ‘Soms vind je in fictie iets wat je in de werkelijkheid bent kwijtgeraakt’, en, nog toepasselijker: ‘Soms moet je ergens anders zijn om jezelf echt te laten zien.’
Een behoorlijk deel van het publiek kreeg deze filosofische tegelspreuken echter niet meer mee. Die mensen hadden voortijdig de zaal verlaten toen tot hen doordrong dat ze Wertheim niet te zien zouden gaan krijgen. Ze liepen de zaal uit om zich te beklagen bij de medewerkers van het theater. Ze hadden toch immers geld betaald om een cabaretier van vlees en bloed op te zien treden? En nu komt die gozer niet eens opdagen!
Inderdaad, een theatervoorstelling krijgt energie en gaat leven doordat de performer zijn eigen energie overdraagt op de toeschouwers. Dat was misschien ook precies het bewijs dat het weliswaar intrigerende, maar na verloop van tijd toch ook vermoeiende Ergens anders leverde: als er geen levend persoon op het toneel staat, zakt de aandacht vroeg of laat onverbiddelijk weg, hoe goed het verhaal dat je op band vertelt ook in elkaar steekt.
Toch was de boosheid van de toeschouwer ook een beetje naïef, want er is geen andere cabaretier bij wie je zo’n stunt had kunnen verwachten als bij Micha Wertheim. In aankondigingen had hij nadrukkelijk laten weten dat dit een experiment was en dat het geen normale cabaretvoorstelling zou worden. Hoewel inderdaad anders dan anders, ligt de ultieme verdwijntruc uit Ergens anders echter wel volledig in lijn met Wertheims oeuvre. Al vanaf zijn debuutvoorstelling maakt Wertheim ‘metacabaret’ waarin hij de cabaretwetten en -conventies binnenstebuiten keert en de relatie onderzoekt tussen de cabaretier en de toeschouwer. In zijn show Voor de zoveelste keer (2010) ging hij in op de herhaling van een theatertournee, door tien minuten lang materiaal twee keer woord voor woord achter elkaar te vertellen. In Voor je het weet (2013) typte hij zijn nieuwe voorstelling live op het toneel, en in Voor zichzelf (2015) deed hij er lange tijd helemaal het zwijgen toe, omdat het publiek toch allang had besloten dat het een fantastische avond zou worden. Daar hoefde de komiek echt niet veel meer voor te doen.
Het raakte allemaal op tamelijk briljante wijze aan de theorieën die je leert bij een studie theaterwetenschappen, en het maakte Wertheim dan ook tot lieveling van critici en theatercollega’s. Toch is het ook goed te begrijpen dat veel cabaretbezoekers hier minder mee hadden. Veel mensen die cabaret bezoeken komen voor een avond interactie met een artiest, met inhoud maar toch vooral ook met veel lachsalvo’s. Dat publiek wil juist helemaal opgaan in de theaterwetten, zonder continu te worden herinnerd aan de kunstmatige constructies van het theater.
‘Ga dan niet naar Wertheim’, zou je daarop kunnen antwoorden, en dat zal een groot deel van het cabaretpubliek na de ergernis bij Ergens anders dan ook niet meer doen. Wat overblijft is het hardcore-deel van de Micha Wertheim-fanclub, die het experiment van Ergens anders ronduit fantastisch vond. Was het Wertheim daar misschien om te doen? Om zijn steeds massaler wordende publiek uit te dunnen zodat alleen de échte liefhebbers overbleven?
Antwoorden op die vele vragen volgden in het tweede deel, getiteld Iemand anders, dat dit weekend op televisie is te zien. Waar logischerwijs verwacht werd dat Wertheim ditmaal iemand anders de voorstelling zou laten spelen, kwam hij tot ieders verrassing in hoogsteigen persoon het toneel opgelopen. Naast een verhaal over het aanschaffen van een bril en een daarmee veranderend perspectief op de wereld, bestaat Iemand anders uit een uitvoerige terugblik op Ergens anders, dat hij ironisch betitelde als iets wat hij had bedacht in een ‘bui van conceptuele zelfoverschatting’.
Achteraf beschouwd kan worden betwijfeld of dit tweeluik hetzelfde hoge niveau haalde als Wertheims eerdere voorstellingen, die naast intellectueel prikkelend ook gewoon heel grappig en entertaining waren. De humor en de energie waren ditmaal wat minder nadrukkelijk aanwezig. Maar dat dit theaterexperiment gedurfd en bijzonder was; daarover bestaat geen enige twijfel.

Micha Wertheim: Iemand anders, zaterdag 9 december, NPO3, 23:55 uur
Micha Wertheim: Ergens anders is hier te zien