Pelé: prachtige archiefbeelden van voetbalgenie

Prachtige archiefbeelden in de documentaire Pelé onderschrijven nog eens dat de Braziliaanse balkunstenaar van 1958 tot 1970 de onbetwiste ‘koning zonder koninkrijk' was van de voetbalsport. Hij zette in een glorieuze carrière de voetbalclub Santos FC, gezeteld in Santos, op de kaart en won maar liefst driemaal de wereldbeker met de Goddelijke Kanaries. De intussen fragiele tachtiger blikt in de film – soms letterlijk, met tranen in z’n ogen – terug op zijn sportieve hoogtij. Ben Nicholas en David Tryhorn laten hun documentaire beginnen in 1970, wanneer Pelé op de toppen van zijn kunnen presteert tijdens het wereldkampioenschap in Mexico.

Pelé is tegen die tijd uitgegroeid tot een Braziliaanse volksheld. Midden in politiek roerige tijden: er is in 1964 een dictatuur gevestigd in het Latijns-Amerikaanse land en de autoriteiten gissen naar de politieke idealen van de sportman. Er ligt een enorme druk op Pelé, die ‘Pelé soms niet wil zijn’. Zijdelings focussen de makers zich ook op het liefdesleven van de goedlachse aanvaller, die zonder blikken of blozen aangeeft dat zijn eerste huwelijk gepaard ging met een aantal affaires. Maar de nadruk ligt in Pelé gelukkig op de drie kronen op de gigantische palmareslijst van Pelé: winst van de wereldbeker in 1958, 1962 en 1970.

Ook een tragedie komt voorbij: de vroege uitschakeling van Brazilië in 1966, wanneer Pelé door de Portugezen (met Eusébio, de Zwarte Parel, in hun midden) hardhandig wordt aangepakt en geblesseerd raakt. De introductie van dit Portugese – en de Engelsen konden er ook wat van - antivoetbal, of ‘lelijk voetbal’, zoals de voetballer het noemt, betekent dat hij zich moet herpakken; omdat zijn intuïtieve voetbalstijl niet meer effectief is. Vier jaar later weet hij, met hernieuwd elan en een nieuwe tactiek, ingegeven door coach en oud-teamgenoot Mário Zagallo, te zegevieren. Het is een bijzonder verhaal, dat misschien iets meer aandacht, nuance en souplesse verdient dan wordt gegund in de documentaire.

De film bewijst onbewust en onbedoeld hoe Pelé de laatste decennia in de schaduw stond van de vorig jaar overleden Diego Maradona. Terwijl er genoeg argumenten zijn om te kunnen staven dat Pelé de grootste voetballer aller tijden is. Vergelijk bijvoorbeeld zijn spel in het begin van zijn carrière, als onmiskenbare spits, met zijn spel tegen het einde van zijn loopbaan, wanneer hij zich meer ontpopt als een teamspeler; een spelverdeler; een leidsman. Het is een mooie transformatie, of sportieve evolutie, die in Pelé goeddeels onderbelicht blijft – misschien wel omdat voetbaltechniek niet voor iedereen tot de verbeelding spreekt.

Daarnaast laten Nicholas en Tryhorn nog een hoop meer liggen. Het levensverhaal van de ongekroonde koning van het Braziliaanse voetbal laat zich moeilijk vatten in een kleine twee uur, er is zoveel meer te vertellen. Zoals de rol die Pelé speelde in de ontwikkeling van het voetbal in Latijns-Amerika de laatste dertig jaar. Ook ontbreekt een link tussen politieke onlusten toen en nu – want in Brazilië zijn gevoelens van nationale eensgezindheid alleen aanwezig tijdens wereldkampioenschappen, en er is, net als toen, nog steeds sprake van grootschalige armoede en grote verschillen tussen zwart en wit – ook die blijven spijtig genoeg onderbelicht.

Maar Pelé kent ook zijn hoogtepunten. Zoals wanneer Pelé’s zus vol trots vertelt over haar broer. Ze wordt op de bank in haar appartement geflankeerd door een drieluik van foto’s van de ontmoeting van Pelé met de paus. Want als je als katholieke Braziliaan de paus hebt ontmoet, dan heb je het pas echt gemaakt, lijkt de boodschap. Hoewel Pelé, zeker tijdens zijn triomfen als sterveling, misschien wel populairder was dan Jezus Christus. Want een ding staat buiten kijf in de documentaire: voetbal is religie. Het is fijn dat Pelé hier zelf nog bevlogen over kan mee vertellen.