Joan Didion: The Center Will Not Hold: Fijnzinnig portret van een grote denker

Joan Didion (1934) vertegenwoordigt al vanaf de jaren zestig het literaire geweten van Amerika. Aanvankelijk is ze er nog van overtuigd dat ‘schrijven een irrelevante daad is’, zo vertelt ze op de voor haar kenmerkende eloquente wijze – ze heeft het over termen als verneveling (atomization). Gaandeweg wordt het schrijven van boeken (fictie en non-fictie), filmscenario’s en politieke commentaren een omgangsvorm met wat ze ‘de wereldlijke wanorde’ noemt. Die ordeloosheid staat centraal in veel van haar publicaties, en wordt in de documentaire geïllustreerd aan de hand van een fragment uit de zwijgende film Way Down East (1920), waarin actrice Lillian Gish – een soort curieuze weerspiegeling van Didion – neervalt op het ijs.

In de voice-over vertelt ze over haar jeugd; over hoe haar familie ‘reisde over de laagvlaktes naar de laatste frontier’, nadat haar opa ooit voet aan land had gezet op Ellis Island, de toegangspoort tot Verenigde Staten, gesitueerd in de baai van New York. Met de laatste frontier doelt ze op het zonnige Californië: in de openingsscène klinkt al de harmonicamelodie van On the Road Again, van Canned Heat, als begeleidingsmuziek onder kleurrijke beelden van San Francisco tijdens het hippietijdperk. Didion zwom ‘in de Californische rivieren voordat de dammen werden aangelegd’, hoewel de Amerikaanse staat ook ver daarna voor haar ‘een enigma’ is gebleven.

Later zou ze weer verhuizen naar New York. Haar leven laat zich omschrijven als een pingpongwedstrijd tussen Los Angeles en The Big Apple, de twee creatieve bastions die Amerika rijk is. De auteur in wording kwam in het begin van haar loopbaan terecht in Manhattan, waar het gebruikelijk was om na je opleiding een roman te schrijven. Ze begon te schrijven bij het eminente lifestyletijdschrift Vogue; ’s avonds werkte ze aan haar eerste roman, die verscheen in 1963, en die ‘door slechts 11 mensen werd gelezen’. Beelden van New York schetsen onderwijl een fijn tijdsbeeld van de stad – allicht iets te fijn: Didion had als witte Ier nu niet een heel moeilijk bestaan.

Maar hoe word je van redacteur bij Vogue een Amerikaans literair icoon? Elke dag begon Didion met een ijskoude coca cola en zette vervolgens haar ideeën op papier. Haar status heeft ze te danken aan haar onbetwistbare talent, haar ijzeren discipline, de messcherpe betogen en haar fijnzinnige observatiejournalistiek. Maar ook haar echtgenoot John Dunne speelt een grote rol. Over de eerste ontmoeting vertelt Didion: ‘Ik weet niet wat verliefd worden werkelijk betekent.’ Voor grote denkers zijn hartstocht en passie niet te vatten in een kernbegrip, een afgebakend idee, of een overheersende emotie.

In beide thuishavens, de oost- en de westkust, ontvingen Didion en haar echtgenoot de nodige beroemdheden. Van Brian De Palma tot Harrison Ford, die korte tijd als timmerman bij hun inwoonde. Dat Didion zich (samen met haar levenspartner) ook ontpopte als een serieuze scenarist, is daar wellicht aan te danken; ze onderhield innige relaties met bekende filmmakers. Het schrijven van een scenario omschrijft ze als ‘het maken van aantekeningen voor de regisseur’. Zo werd ze een intellectuele duizendpoot, die in de  jaren 80 in El Salvador de burgeroorlog versloeg en in de jaren 90 de reputatie van politicus Dick Cheney genadeloos fileerde. Telkens bewees ze een visionair te zijn.

Dat zagen we al eerder in haar leven. Het was Didion die tegen het einde van de jaren 60, na de moorden van de Manson-familie, het einde van de flower power-beweging inluidde. Ook schaarde ze zich aan het eind van de jaren 80 achter een groep jonge Afro-Amerikanen, de ‘Central Park Five’ genoemd, die onterecht verdacht werden van een verkrachting. Ook met haar vooruitziende essays over de consequenties van de politiek van George W. Bush baarde ze opzien.

Het meest ontroerende aspect aan de documentaire, onder fijnzinnige regie van haar neef Griffin Dunne (bekend als de hoofdrolspeler uit Martin Scorsese’s After Hours), is de nadruk op de romans die Didion later in haar leven schreef, over haar overleden man en dochter. In die romans schemeren haar intrinsieke gevoelens door. Voor de camera vertelt de graatmagere intellectueel druk gebarend over verlies, rouw en schuldgevoel en over hoe je daarmee kan leven. Die boeken zijn intussen verworden tot zelfhulpcursussen voor diegenen die kampen met het verlies van een dierbare. Didion zal altijd een baken van licht blijven.