Elena Lindemans over de documentaire 'Ik heb het niet gedaan'

Hij was de eerste die ze op 1 januari een berichtje stuurde, terwijl het vuurwerk knalde en de champagne werd ontkurkt. ‘Gelukkig nieuwjaar, Romano’. ‘Dank je wel, jij ook Elena,’ appte hij terug. Ruim twee jaar lang volgde documentairemaker Elena Lindemans Romano van der Dussen, de Nederlander die jarenlang in een Spaanse gevangenis zat voor het verkrachten, beroven en ernstig verwonden van drie vrouwen. Onterecht bleek. Van der Dussen had zelf al die tijd volgehouden dat hij het ‘niet had gedaan’ en gaandeweg stapelden de bewijzen van zijn onschuld zich op. In 2016 werd hij vrijgelaten.

Wat doet het met iemand die 12,5 jaar onschuldig in een cel zit, vroeg Lindemans zich af. Hoe pak je je leven daarna weer op? Het werd het uitgangspunt van de documentaire waarin ze Romano volgde van mei 2016, toen hij net uit de gevangenis kwam tot de zomer van 2018. Langzaam maar zeker krijgen we een beeld van een man die niet gedaan heeft waarvoor hij veroordeeld werd, maar die ook niet zo onschuldig is als hij zich voor probeert te doen. Het levert een interessante, ambigue documentaire op waarin Lindemans laat zien dat ze zich niet door hem laat corrumperen.

‘De Nederlandse Making a Murderer,’ noem je het zelf, naar de populaire Netflixserie waarin eveneens een man wordt vrijgelaten die achttien jaar ten onrechte heeft vastgezeten voor mishandeling en verkrachting van een vrouw. Waarom vind je deze zaak daar op lijken? Vooral om hoe de hele rechtsgang is gegaan. Alibi’s zijn niet nagetrokken, veel bewijsmateriaal is verdwenen en toen in 2006 de Engelsen de Spanjaarden op de hoogte brachten dat het DNA dat was aangetroffen op de verkrachte vrouw in Spanje, een match bleek te hebben met de Brit Mark Dixie lieten de Spanjaarden weten ‘daarvoor al iemand vast te hebben zitten’.

Hij heeft al vrij aan het begin van zijn veroordeling de kans gekregen om te bekennen in ruil voor strafvermindering. Dat heeft hij niet gedaan. Nee, en dat vind ik tekenend voor wie hij is. Als hij had bekend dan was hij na een paar jaar vrijgekomen en had hij de resterende tijd in een Nederlandse gevangenis mogen uitzitten. Hij weigerde: ‘Ik ga niet iets bekennen dat ik niet gedaan heb’, zei hij en vervolgens zat hij nog tien jaar vast in een Spaanse cel, of nee, niet een, maar in zeven verschillende. En die zijn van beslist een andere orde dan Nederlandse cellen.

Elena Lindemans - foto:  Frank Ruiter

Toch is de film geen lofzang op Romano van der Dussen geworden. Daarvoor is je hoofdpersoon te grillig. Dat begint al als hij terugkomt in Nederland en zijn vader hem van Schiphol haalt. Ja, dat was wat! Ze zagen elkaar weer voor het eerst in vijftien jaar. Ik zat in een taxi vlak achter ze, met afluisterapparatuur omdat er in de auto zelf naast mijn cameraman geen plaats voor mij was. Die vader was zo verbitterd en ook cynisch ten opzichte van zijn zoon. Ze hebben een stroeve relatie. Aan de ene kant is hij heel betrokken en achter de schermen heeft hij veel gedaan om zijn zoon vrij te krijgen, aan de andere kant is er in het verleden zoveel gebeurd, dat die vader ook niet blind op hem kan vertrouwen.

Romano was geen lieverdje. Hij ziet er uit als een straatschoffie en als je naar zijn verleden kijkt, was hij dat natuurlijk ook. Hij heeft behoorlijk wat op zijn kerfstok, en is in zijn leven vaak in aanraking met politie en justitie geweest.

Ook in Spanje, nota bene in Fuengirola, dezelfde plaats waar in 2003 de vrouwen werden verkracht en mishandeld en waar hij werd opgepakt. Als je hem daarmee confronteert, gebeurt er iets heel interessants in de documentaire. Ja, dat is in de vijftigste minuut. Maar de kijker moet dat moment zelf ervaren, daar wil ik het niet over hebben.

Waarom niet? Het is een interessant moment. Tot dat moment denk je als kijker: jongen heeft onterecht gevangen gezeten en probeert samen met documentairemaker zijn naam te zuiveren. Maar dan opeens is het of Jekyll verandert in Hyde en zien we iemand anders, die behoorlijk dreigend overkomt en begin je toch een beetje te twijfelen aan zijn onschuld. Waar het om gaat, is dat hij twaalf jaar in de gevangenis heeft gezeten voor iets dat hij niet heeft gedaan. Hij wil zijn naam zuiveren en is bang dat als mensen dingen over hem leren die niet zo fris zijn, ze anders naar hem gaan kijken. Ik heb het zo eerlijk mogelijk gemonteerd zodat iedereen zich zelf een mening kan vormen. Zelf ben ik tijdens het maken ook heen en weer geslingerd en twijfelde ik ook weleens aan hem, maar tegelijkertijd was hij zo openhartig en eerlijk. Ik denk dat hij een beter mens is geworden in de gevangenis. En ik vind oprecht dat iedereen een tweede kans verdient.

Hij zegt zelf een paar keer dat ‘mensen niet zo worden geboren, maar zo worden gemaakt’. Over zichzelf, maar ook over de Britse serieverkrachter Mark Dixie. Ja, ik ben het daar mee eens. Als je Romano’s levensverhaal kent, hoe hij van internaat naar internaat ging en gezien werd als druk, onhandelbaar. Tegenwoordig zou hij waarschijnlijk de diagnose ADHD hebben gekregen. Destijds werd er gesproken van ‘minimal brain damage’. Ook het feit dat zijn eigen moeder op haar veertiende was verkracht en dat daaruit een halfzus werd geboren waarin zijn moeder altijd de ogen van haar verkrachter zag. Het is een soort ‘butterfly effect’: de verandering van een enkele gebeurtenis kan grote gevolgen hebben in een mensenleven.

De documentaire biedt ons een kijkje in zijn hoofd, maar wie hij echt is, zullen we nooit weten. Nee, maar kun je ooit weten hoe iemand echt is? Weet je zelf wie je echt bent? Ik heb wel het idee dat ik hem in de twee jaar goed heb leren kennen. We hebben ook echt op elkaars lip gezeten. Hij praat veel én hard. We zijn met elkaar in Engeland geweest, om op bezoek te gaan bij zijn drinkebroer, de man met wie hij op de nacht van de aanvallen samen was, maar die door de Spaanse politie nooit is gehoord als getuige. Die man was echt ver heen, had zich kapot gezopen, veel drugs gebruikt en zat totaal aan de grond. Aan het eind van het gesprek gaf Romano hem zijn leren jas, een duur ding die hij net van zijn vriendin had gekregen. Ik weet nog dat we terug in de auto zaten en dat Romano maar doorging: ‘Had ik die jas nou wel moeten geven? Krijg ik nu problemen met mijn vriendin.’ Hij leek wel een langspeelplaat. Op dat soort momenten kon ik heel goed zien hoe zijn geest werkte. Hij blijft malen.

Je eerste documentaire, Moeders springen niet van flats, is niet alleen het verhaal van je moeder, die psychisch zo ernstig leed en geen euthanasie kreeg, dat ze een eind aan haar leven maakte, maar was tevens een oproep om anders om te gaan met mensen die psychisch lijden. Heeft deze film ook een onderliggende boodschap? Zeker. Ik hoop dat het als pamflet wordt gezien in hoe je niet moet omgaan met probleemkinderen. Romano is bijna even oud als ik en in de jaren 80 gingen we anders om met kinderen met zijn problematiek. Maar ook in onze tijd zijn er nog steeds heel veel kinderen die niet op tijd de juiste hulp krijgen en afglijden. Als Romano, een zeer intelligente jongen, adequaat was begeleid had het leven er heel anders voor hem uitgezien.