Column: don't mention the war!

Bij de kijktips in de De Lagarde nieuwsbrief van afgelopen week sprong één titel bij mij direct in het oog: Chernobyl 1986, een Russisch liefdesdrama over brandweerman Alexey (Danila Kozlovsky, die de film ook regisseerde) en kapster Olya (Oksana Akinshina, Lilja 4-ever) dat zich toevallig ook afspeelt tijdens de kernramp van Tsjernobyl. Overigens niet te verwarren met het ijzersterke HBO-drama Chernobyl (bij De Lagarde uitgeroepen tot een van de beste series van 2019 ).

Nu is Kozlovsky zeker niet de eerste die een belangrijke historische gebeurtenis gebruikt als achtergrond voor een liefdesverhaal (denk aan Titanic en Pearl Harbor). Toch zette deze film me aan het denken: wanneer is creatief hergebruik van de geschiedenis geoorloofd?

Om maar even bij het Chernobyl-thema te blijven; sommige stukken geschiedenis blijven nog lange tijd radioactief en kunnen alleen met tact en beleid aangepakt worden. Mijn gedachten gaan dan eigenlijk altijd terug naar die legendarische aflevering van Fawlty Towers uit 1975, waarin de hoteleigenaar Basil (John Cleese) al zijn werknemers op het hart drukt tegenover de Duitse hotelgasten toch vooral niet over de Tweede Wereldoorlog te beginnen ('Don’t mention the war!'). The Germans is een van de bekendste en grappigste afleveringen van Fawlty Towers, maar legde destijds ook de vinger precies op de zere plek. Zelfs dertig jaar na het einde van de oorlog lag het onderwerp nog erg gevoelig.

Ook in 1997 ontstond er controverse rond een film over de Tweede Wereldoorlog: Oscarwinnaar en publiekstrekker La vita è bella uit 1997 van komiek Roberto Benigni, een bitterzoet komediedrama over een vader (Benigni zelf) en zijn zoon in een concentratiekamp. Want humoristische situaties en de Holocaust, dat kan toch echt niet samen? Het internationale publiek en de Oscar-commissie oordeelden anders.

Toch is La vita è bella wat betreft integriteit weer mijlenver verwijderd van een film zoals de tranentrekker Remember Me uit 2010, die eindigde met de ontknoping dat romantische hoofdrolspeler Tyler (Robert Pattinson) zich bovenin het World Trade Center bevindt, op de ochtend van elf september 2001. Waar La vita è bella een verhaal was over de Holocaust, waren in Remember Me de aanslagen van elf september een goedkope gimmick; makkelijk effectbejag.

Dat verklaart wellicht ook het verschil in ontvangst tussen de serie The Man in the High Castle (Amazon Prime Video, foto onder) en de plannen voor de dramaserie Confederate. Beide series draaien om alternatieve realiteiten. De eerste stelde zich een wereld voor waarin de nazi’s nog steeds aan de macht zijn. De tweede vroeg zich af wat er gebeurd zou zijn als de Amerikaanse Burgeroorlog in een impasse was geëindigd en de slavernij in het zuiden van Amerika nooit was afgeschaft.

Het idee achter Confederate was ondoordacht op meerdere vlakken. The Man in the High Castle gaat over een afgesloten hoofdstuk uit de geschiedenis. Hitler is verslagen. Serieus denken dat het publiek zit te wachten op een sciencefictionserie over rassenonderdrukking in Amerika - terwijl in het echt in datzelfde land racisme, discriminatie en onderdrukking nog steeds aan de orde van de dag zijn - duidt op z’n minst op een belabberd inschattingsvermogen. Dat het idee afkomstig was van twee witte mannen ( David Benioff en D.B. Weiss , Game of Thrones, foto onder) verklaart wellicht waarom. Critici vielen dan ook massaal over dit smakeloze staaltje ‘slavery fan fiction’, dat uiteindelijk nooit het daglicht heeft gezien.

Zo ver gaat het bij Chernobyl 1986 gelukkig niet. Toegegeven, de kernramp dient vooral om Olya te laten inzien dat Alexey toch echt een goede partner is. Ook over de kwestie wie nu de hoofdverantwoordelijken van de ramp waren (iets waar de HBO-miniserie geen twijfel over laat bestaan) wordt omzichtig heen gestapt (‘Waarom is dit gebeurd?’ ‘Door mensen.’ ‘Door wie precies?’ ‘Doet dat ertoe?’). Maar de film houdt oog voor de gruwelen van de ramp en de onvoorstelbare heldhaftigheid van de mensen die zorgden dat de ramp zich niet nog verder uitbreidde.

En het kan altijd erger. In vergelijking met een film zoals de Griekse zwarte komedie O anthropos apo to ‘Chernobyl’ (1986) over de ‘mesjogge’ perikelen van een man die langzaam muteert door de straling van de kernramp – er schijnt ook een Russische tv-serie in de maak te zijn waarin de CIA al dan niet iets met de ramp te maken heeft – is Chernobyl 1986 een schoolvoorbeeld van integriteit.